بديهي است كه بهمنظور پيش‌بيني وضعيت بازار در زمينه فناوري اطلاعات كه تابع و متاثر از انبوهي از مولفهها و متغيرهاي متنوع و پيچيده است، به ابزار و ادوات و از آن مهمتر، امكاناتي نياز است كه عموما سازمانهاي خاصي در جهان از اينگونه تواناييها برخوردارند. بدين جهت، پيش از اظهارنظر در خصوص آينده فناوري اطلاعات ايران در سال پيش رو (1389)، لازم ميدانم نخست به اتفاق نگاهي بيندازيم به نقطه نظرات و ديدگاههاي برخي از نهادهاي معتبر و شناخته شده بينالمللي كه اين بازار را در ابعاد كلان بهصورت كارشناسي مورد سنجش و ارزيابي قرار داده و در در نتيجه مي‌شود به آن استناد كرد.
طبق پيش‌بيني شركت تحقيقاتي و مشاورهاي گارتنر كه يك منبع بسيار معتبر در اين عرصه بهشمار ميآيد، انتظار مي‌رود كه بازار فناوري اطلاعات جهاني در سال 2010 مجددا راه خود را به سمت توسعه باز يافته و با رشدي معادل 3/3 درصد، حجم داد و ستدهاي مربوطه در اين سال به 3/3 ترليون دلار برسد. اين در حالي است كه فناوري اطلاعات در پي يك افت 2/5 درصدي در سال 2009 بدترين وضعيت خود را پشت سر نهاده است.
از سويي ديگر، مجله اقتصادي اکونوميست با ارائه ارقامي به اين نتيجه رسيده است كه پروژه‌هاي IT در جهان از يك رشد 5/5 درصدي در سال 2010 بهره خواهند برد و تمام شواهد حاكي از اتمام رکود اقتصادي در اين سال و رونق مجدد اقتصاد کشورها ميباشد. پيش‌بيني ديگر مراكز معتبر علمي-تحقياتي جهاني، همچون سازمان آی دی سی (IDC)و مرکز تحقیقاتاتي فوتپارترز (Foote Partners) نيز تا حد زيادي در همين حول و حوش قابل تعبير و تفسير است. بر اين اساس مي‌توان اذعان داشت كه كليه اين قبيل سازمانها در مورد رشد بازار فناوري اطلاعات جهاني در اين سال همنظر و متفقالقول هستند. گارتنر محورهاي اصلي رشد فناوري اطلاعات را اينچنين اعلام داشته است.
رایانش انبوه يا ابري (Cloud Computing)
اين نوع رايانش مبتني بر استفاده از شیوه‌های محاسباتي در فضای اينترنت است که باعث مي‌شود قابلیت‌های مختلف بدون نياز به برخورداري از اطلاعات تخصصی در مورد فناوری‌هاي بهكار گرفته شده و يا کنترل زیرساخت‌های پشتیبانی كننده از آنها، در قالب برنامههاي كاربردي برخط بهصورت خدماتي كه عموما از آن بهعنوان “Software as-a-Service” نام برده مي‌شود، به كاربر ارائه شود. از جمله مزاياي رايانش ابري كاهش چشمگير هزينهها، کارآيي توسعه يافته، ارتقاي سريع و دائم نرمافزار، سازگاري بيشتر فرمت اسناد با يكديگر و امكان دسترسي جهاني به آن، ظرفيت نامحدود ذخيرهسازي، اطمينان بيشتر به داده، در اختيار بودن جديدترين نسخههاي نرمافزار و آخرين دستاوردهاي سختافزاري و مخابراتي، و استقلال از سخت افزار قابل ذكر است.
ابزارهاي تجزيه و تحليلي پيشرفته (Advanced Analytics)
استفاده روز افزون از اينگونه ابزارها كه از امكاناتي نظير شبيهسازي، پيش‌بيني و بهينهسازي برخوردار ميباشند، در زمينههاي مختلف پشتياباني از فرايندهاي كسب و كار الكترونيكي، همچون مديريت روابط با مشتريان (CRM) و برنامهريزي منابع سازمان (ERP)، بسيار رواج پيدا كرده است. امكان مدلسازي سناريوهاي مختلف كاري، تعريف جريانهاي كار، و تحليل و يا پيش‌بيني رخدادها را مي‌توان از ديگر ويژگيهاي مرتبط با جوانب كاربري اين نوع ابزارها/سيستمها برشمرد.
رايانش در سطح مخدوم و مجازيسازي (Client Computing and Virtualization)
پيشرفتهاي بهوقوع پيوسته در زمينه مجازيسازي و گرايش به سمت رايانش انبوه كه پيش از اين ذكر شد، موجب كاهش نگرانيها در خصوص استفاده از سختافزار و يا سيستم عاملي خاص شده و سازمانها را قادر ساخته است كه از جمله موارد مختلف، بتوانند نقشه راه ميانمدت و در مواردي، بلندمدت خود را نيز در زمينههايي چون رويكردهاي مرتبط با استانداردهاي قابل بهكارگيري، پيادهسازي و/يا روزآمدسازي سيستمها (شامل سيستمهاي امنيتي)، بهصورتي قابل اتكا و با قابليت انعطافپذيري بالا تهيه و تدوين نمايند.
تحليلگران بر اين باورند كه فراهم گرديدن نسل جديدي از خدمات كارآمد و مجموعهاي از امکاناتي كه تاكنون منحصر و محدود به استفاده از كلانسرورها و بهرهگيري از كلانبانكهاي اطلاعاتي بوده و يكپارچگي در سطحي گسترده را طلب ميداشته است، مزيتي ويژه نه تنها براي کاربران عادي، بلكه براي سازمانها بهحساب ميآيد.
فناوري اطلاعات در خدمت اهداف سبز (IT for Green)
از آنجا كه بسياري از تحليلگران فناوري اطلاعات را ابزاري كارآمد در جهت تحققق مقاصد زيست محيطي (اهداف سبز) بهشمار ميآورند، هرگونه اقدام كارساز در اين خصوص موجب افزايش اعتبار و القاي تصوير و ذهنيتي بهتر براي سازمانها در اين زمينه قلمداد ميگردد. از جمله اقدامات كارساز در اين عرصه مي‌توان به استفاده از مستندات الكترونيكي (با هدف جلوگيري از مصرف بيرويه كاغذ) و تبيين رويههاي انجام كار بهصورت «از راه دور» (Teleworking) در جهت كاهش رفت و آمدهاي كاري غيرضروري و متعاقبا، بهينهسازي مصرف سوخت اشاره نمود.
تغيير شكل مراكز داده (Reshaping the Data Center)
در گذشتهاي نه چندان دور، طراحي مراكز داده با وجود پيچيدگيهاي خاص خود، مستلزم رعايت اصول سادهاي بهحساب ميآمد. اما امروزه با مطرح شدن رويكرد مبتني بر «معماري پاد» (Pod-based Architecture) در اين خصوص، يك فضاي كاري بسيار تخصصي در زمينه طراحي و ساخت مراكز داده ايجاد شده است كه نويدبخش رشدي فزاينده در اين حوزه ميباشد.
پردازشهاي اجتماعي (Social Computing)
از آنجا كاربران ترجيح ميدهند از دو سيستم جداگانه براي پشتيباني از كارشان – يكي از آنها در خصوص محصولات مرتبط با خود (شخصي و يا گروهي) و ديگري در ارتباط با دسترسي به اطلاعات برونسازماني – استفاده بهعمل نياورند، سازمانها با ضرورتي فزاينده مواجه خواهند شد كه تمركز هرچه بيشتر بر استفاده از نرمافزارها و مدياهاي اجتماعي كارآمد را در محيط انترپرايز، بهمنظور ايجاد يكپارچگي و بسط دامنه مشاركت كاربران، طلب ميدارد.
سيستمهاي امنيتي و كنترل فعاليتها (Security – Activity Monitoring)
بهطور كلي، توجه سيستمهاي امنيتي بهصورت سنتي بر چگونگي ايجاد يك ديواره حفاظتي جهت جلوگيري از ورود غيرمجاز متمركز بوده است. حال آنكه گرايش اين قبيل سيستمها به تدريج به سمت كنترل فعاليتها و شناسايي، تحليل و مميزي الگوهاي نفوذ كشانده شده است. ايجاد سيستمهاي برخط هشدار دهنده و جلوگيري از تراكنشهاي غير مجاز، زمينه ديگري از فعاليتهاي رو به شد را در اين حوزه تشكيل ميدهد.
كارت حافظه فلش (Flash Memory)
هرچند كارت حافظه فلش را نميتوان محصولي جديد خطاب نمود، وليكن سير پيشرفت آن در زمينه گنجايش ذخيرهسازي اطلاعات و امكان بهكارگيري آن در هر دو سطح خادم و مخدوم (آنهم با توجه به فضاي كمكي كه اشغال مينمايد)، گرماي قابل تحمل توسط آن، و نيز نوع عملكرد و قابليت كاربري آن تحت شرايط سخت و دشوار، نقش بس متفاوتي را براي اين نوع حافظه ترسيم نموده است.
مجازيسازي با هدف بهبود چگونگي دسترسي (Virtualization for Availability)
همانگونه كه مطلع هستيم، طي چند سال گذشته از مجازيسازي (Virtualization) به عنوان يك از فناوري‌هاي استراتژيك نام برده ميشده است، اما اخيرا به دليل مطرح شدن عنصر جديدي در باب اين موضوع، تحت عنوان «نقل و انتقال بهصورت زنده» (Live Migration)، ابعادي بس گستردهتر براي مجازي سازي، اينبار در زمينه فراهم ساختن امكان دسترسي بهينه به سيستم، قابل تصور شده است. در چنين شرايطي، سيستم عامل و ديگر نرمافزارها بهگونهاي عمل مينمايند كه گويا پردازش همچنان در سرور اصلي در حال انجام است، در حاليكه با تقليد و يا شبيهسازي نحوه عملكرد حافظههاي فيزيكي سيستمها، به محض اتمام يك دستورالعمل در سيستم مبدا (Source System)، دستورالعمل بعدي در سيستم مقصد (Destination System) صورت ميپذيرد.
نرمافزارهاي كاربردي با قابليت استفاده در سيستمهاي موبايل (Mobile Applications)
كارشناسان بر اين باورند كه تا پايان سال 2010 متجاوز بر 2/1 ميليار نفر در جهان از ابزار و ادوات موبايل/پرتابل، نظير تلفن همراه، كه از توانايي تجارت الكترونيك برخوردار ميباشند، بهره خواهند برد. براي مثال، بهرغم بازار محدود قابل تصور براي سيستم آيفون (iPhone) شركت اپل، هماكنون چند هزار نرمافزار توسط شركتهاي مختلف براي آن توليد شده است. حال با درنظرگيري ساير محصولات موجود و يا آتي در بازار، بيشك مي‌توان عرضه طيفي از محصولات متنوع را در اين زمينه انتظار داشت. در اينجا پيش از بحث در خصوص تغيير و تحولات قابل انتظار در عرصه فناوري اطلاعات ايران، جاي آن دارد كه به پيش‌بيني اکونوميست در اين باره اشاره شود.
اين پيش‌بيني نشان از آن دارد كه با وجود توانايي غير قابل انكار ايران که خود را به يکي از ذينفعان اين صنعت عظيم تبديل سازد (بهويژه در حوزه بهرهگيري از فعالياتهاي برون‌سپاري جهاني)، اما از يكسو به دليل بسته بودن فضاي بازار، و از سويي ديگر، به جهت عدم شفافيت نشان داده شده، نتوانسته است که جايگاه مناسبي را از آن خود سازد؛ بهطوري که ايران در پروژه پايش جهاني توانمندي فناوري سال 2009 در زمينه کيفيت سرمايه‌گذاري، در بين 70 کشور، رتبه 66 را كسب نموده است. شكي نيست كه روند توسعه فناوري پديدهاي است جهاني و هر كشوري، از جمله ايران، به نحوي از آن پيروي و يا الگوبرداري خواهد نمود.
بههر حال، با عنايت به جايگاه محوري دولت، به ويژه نقش وزارت ارتباطات و فناوري اطلاعات در زمينه اتخاذ تصميمات و سياستهاي راهبردي زيربنايي كه علاوه بر بخش دولتي، بخش خصوصي را نيز تا حد زيادي تحت تاثير خود قرار خواهد داد، پيش‌بيني اين مطلب كه فناوري اطلاعات ما در سال جديد از چه روندي تبعيت خواهد نمود و به كجا خواهد رسيد، به عملكرد اين وزارتخانه و چگونگي تحقق برنامه پنجم توسعه در اين حوزه وابسته است.
شايان ذكر است كه به اعتقاد مدير دفتر فناوري‌هاي نوين مركز پژوهش‌هاي مجلس شوراي اسلامي كه بررسي برنامه پنجم توسعه را در دستور كار خود دارد و برنامه چهارم توسعه را نيز مورد ارزيابي قرار داده است (به نقل از ايسنا)، «اگر نگاهي مسألهمحور براي تدوين برنامه توسعه داشته باشيم مي‌توان با شناسايي دقيق مسايل کليدي نظير اشتغال، ارتقاء بهره‌وري، کاهش فساد، ارتقاء شاخص‌هاي سواد و فرهنگ راهحلهاي IT براي آنها در قالب يک مدل سيستمي و برنامه‌اي ارائه كرد که از اين حيث برنامه داراي خلاء است و به نظر مي‌رسد فرصت براي غني‌تر کردن برنامه پنجم وجود دارد.»
با اشاره با بررسي صورت پذيرفته از احکام قانوني مرتبط با فناوري اطلاعات و ارتباطات توسط آن دفتر در خصوص برنامه چهارم توسعه، اظهار شده است كه «ضمن بررسي گزارش عملكردهاي در دسترس و سند توسعه بخشي فناوري اطلاعات و ارتباطات مشخص شد اقدامات انجام يافته اهداف مورد نظر در برنامه چهارم را محقق نکرده و اکثر مواد و احکام قانون برنامه چهارم به گونه‌اي تدوين نشده که قابل ارزيابي دقيق باشد و در بيشتر موارد احکام تلفيقي از اهداف و اقدامات اجرايي هستند و از سويي ديگر، سند توسعه بخشي ICT كه به عنوان نقشه راه براي اجراي قانون محسوب مي‌شود، ارتباط منطقي با احکام قانون برنامه چهارم ندارد و به عبارتي اين سند بدون توجه به مواد قانون برنامه چهارم كه يك سند بالادستي به شمار مي‌رود، تهيه شده است.»
همچنين به اين موضوع اشاره شده است كه «هرچند به واسطه وجود شاخص‌ها و برنامه‌اي که تدوين شده اجراي آن ميتوانست نتايج ملموس‌تري را به دنبال داشته باشد، اما ارزيابي شاخص‌ها نشان از عدم تحقق اهداف و معيارهاي اين سند دارد.» در خاتمه، با وجود برخي از كاستيهاي احتمالي از بعد قانوني و اينكه نميتوان تاثير عملكرد دولت را بر چگونگي بهحركت در آوردن اين صنعت حياتي ناديده گرفت، بنده معتقدم كه بخش خصوصي ما سعي بهعمل خواهد آورد كه با در دست گرفتن ابتكار عمل، خود را تا حد امكان در برخي از زمينهها با روند توسعه اين فناوري در جهان همسو و سازگار سازد؛ همچنانكه پيش از اين نيز شاهد چنين اقدامي بودهايم.
ضمن اينكه فكر ميكنم در حوزه توسعه و عرضه محصولات و خدمات نرمافزاري پيشرفته، بهويژه در زمينه كسب و كار الكترونيكي و زير شاخههاي مرتبط با آن، به مراتب موفقتر از ارائه سيستمهاي سختافزاري فوق تخصصي و يا نه آنچنان تخصصي ارزانقيمت كه مجبوريم با انبوهي از كالاهاي خارجي به رقابت بپردازيم، عمل خواهيم نمود.
* كارشناس و مشاور در زمينه فناوري اطلاعات