«قدر» در لغت به معناى اندازه و اندازهگیرى است.(1) «تقدیر» نیز به
معناى اندازهگیرى و تعیین است.(2) اما معناى اصطلاحى «قدر»، عبارت است از
ویژگى هستى و وجود هر چیز و چگونگى آفرینش آن(3) به عبارت دیگر، اندازه و
محدوده وجودى هر چیز، «قدر» نام دارد. (4)
بنابر دیدگاه حكمت الهى،
در نظام آفرینش، هر چیزى اندازهاى خاص دارد و هیچ چیزى بىحساب و كتاب
نیست. جهان حساب و كتاب دارد و بر اساس نظم ریاضى تنظیم شده، گذشته، حال و
آینده آن با هم ارتباط دارند.
استاد مطهرى در تعریف قدر مىفرماید: «
... قدر به معناى اندازه و تعیین است... حوادث جهان ... از آن جهت كه حدود
و اندازه و موقعیت مكانى و زمانى آنها تعیین شده است، مقدور به تقدیر الهى
است.»(5) پس در یك كلام، «قدر» به معناى ویژگىهاى طبیعى و جسمانى چیزهاست
كه شامل شكل، حدود، طول، عرض و موقعیتهاى مكانى و زمانى آنها مىگردد و
تمام موجودات مادى و طبیعى را در برمىگیرد.
این معنا از روایات
استفاده مىشود؛ چنان كه در روایتى از امام رضا علیه السلام پرسیده شد:
معناى قدر چیست؟ امام فرمود: «تقدیر الشىء، طوله و عرضه»؛ «اندازهگیرى هر
چیز اعم از طول و عرض آن است.» (6) و در روایت دیگر، این امام بزرگوار در
معناى قدر فرمود: «اندازه هر چیز اعم از طول و عرض و بقاى آن است.»(7)
در
این شب تمام حوادث سال آینده به امام هر زمان ارائه مىشود و وى از سرنوشت
خود و دیگران با خبر مىگردد. امام باقر علیه السلام مىفرماید: «انه ینزل
فى لیلة القدر الى ولى الامر تفسیر الامور سنةً سنةً، یؤمر فى امر نفسه
بكذا و كذا و فى امر الناس بكذا و كذا؛ در شب قدر به ولى امر (امام هر
زمان) تفسیر كارها و حوادث نازل مىشود و وى درباره خویش و دیگر مردمان
مأمور به دستورهایى مىشود.»
بنابراین، معناى تقدیر الهى
این است كه در جهان مادى، آفریدهها از حیث هستى و آثار و ویژگىهایشان
محدودهاى خاص دارند. این محدوده با امورى خاص مرتبط است؛ امورى كه علتها و
شرایط آنها هستند و به دلیل اختلاف علل و شرایط، هستى، آثار و ویژگىهاى
موجودات مادى نیز متفاوت است. هر موجود مادى به وسیله قالبهایى از داخل و
خارج، اندازهگیرى و قالبگیرى مىشود. این قالب، حدود، یعنى طول، عرض،
شكل، رنگ، موقعیت مكانى و زمانى و سایر عوارض و ویژگىهاى مادى آن به شمار
مىآید. پس معناى تقدیر الهى در موجودات مادى، یعنى هدایت آنها به سوى مسیر
هستىشان است كه براى آنها مقدر گردیده است و در آن قالبگیرى شدهاند.
(8)
اما تعبیر فلسفى قدر، اصل علیت است. «اصل علیت همان پیوند ضرورى و
قطعى حوادث با یكدیگر و این كه هر حادثهاى تحتّم و قطعیت ضرورى و قطعى
خود و نیز تقدّر و خصوصیات وجودى خود را از امرى یا امورى مقدم بر خود
گرفته است.
(9) اصل علیت عمومى و نظام اسباب و مسببات بر جهان و
جمیع وقایع و حوادث جهان حكمفرماست و هر حادثى، ضرورت و قطعیت وجود خود و
نیز شكل و خصوصیت زمانى و مكانى و سایر خصوصیات وجودىاش را از علل متقدمه
خود كسب كرده است و یك پیوند ناگسستى میان گذشته و حال و استقبال میان هر
موجودى و علل متقدمه او هست.»(10)
اما علل موجودات مادى تركیبى، فاعل
و ماده و شرایط و عدم مانع است كه هر یك تأثیر خاص بر آن دارند و مجموع
این تأثیرها، قالب وجودى خاصى را شكل مىدهند. اگر تمام این علل و شرایط و
عدم مانع، كنار هم گرد آیند، علت تامه ساخته مىشود و معلول خود را ضرورت و
وجود مىدهد كه از آن در متون دینى به «قضاى الهى» تعبیر مىشود. اما هر
موجودى با توجه به علل و شرایط خود قالبى خاص دارد كه عوارض و ویژگىهاى
وجودىاش را مىسازد و در متون دینى از آن به «قدر الهى» تعبیر مىشود.
با
روشن شدن معناى قدر، امكان فهم حقیقت شب قدر نیز میسر مىشود. شب قدر شبى
است كه همه مقدرات تقدیر مىگردد و قالب معین و اندازه خاص هر پدیده، روشن و
اندازهگیرى مىشود.
به عبارت روشنتر، شب قدر یكى از شبهاى دهه
آخر ماه رمضان است. طبق روایات ما، یكى از شبهاى نوزدهم یا بیست و یكم و
به احتمال زیادتر، بیست و سوم ماه مبارك رمضان است.(11) در این شب - كه شب
نزول قرآن به شمار مىآید - امور خیر و شر مردم و ولادت، مرگ، روزى، حج،
طاعت، گناه و خلاصه هر حادثهاى كه در طول سال واقع مىشود، تقدیر
مىگردد.(12) شب قدر همیشه و هر سال تكرار مىشود. عبادت در آن شب، فضیلت
فراوان دارد و در نیكویى سرنوشت یك ساله بسیار مؤثر است.(13) در این شب
تمام حوادث سال آینده به امام هر زمان ارائه مىشود و وى از سرنوشت خود و
دیگران با خبر مىگردد. امام باقر علیه السلام مىفرماید: «انه ینزل فى
لیلة القدر الى ولى الامر تفسیر الامور سنةً سنةً، یؤمر فى امر نفسه بكذا و
كذا و فى امر الناس بكذا و كذا؛ در شب قدر به ولى امر (امام هر زمان)
تفسیر كارها و حوادث نازل مىشود و وى درباره خویش و دیگر مردمان مأمور به
دستورهایى مىشود.»(14)
پس شب قدر شبى است كه:
1. قرآن در آن نازل شده است.
2. حوادث سال آینده در آن تقدیر مىشود.
3. این حوادث بر امام زمان - روحى فداه - عرضه و آن حضرت مامور به كارهایى مىگردد.
بنابراین، مىتوان گفت شب قدر، شب تقدیر و شب اندازهگیرى و شب تعیین حوادث جهان ماده است.
این
مطلب مطابق آیات قرآنى نیز مىباشد؛ زیرا در آیه 185 سوره مباركه «بقره»
مىفرماید: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ»؛ ماه
رمضان كه در آن قرآن نازل شده است.» طبق این آیه، نزول قرآن (نزول دفعى)
در ماه رمضان بوده است. و در آیات 3 - 5 سوره مباركه دخان مىفرماید:
«إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِینَ*
فِیها یُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِیمٍ* أَمْراً مِنْ عِنْدِنا إِنَّا كُنَّا
مُرْسِلِینَ.» این آیه نیز تصریح دارد كه نزول [دفعى] قرآن در یك شب بوده
است كه از آن به شب مبارك تعبیر شده است. همچنین در سوره مباركه قدر تصریح
شده است كه قرآن در شب قدر نازل شده است.
«قدر»
در لغت به معناى اندازه و اندازهگیرى است. «تقدیر» نیز به معناى
اندازهگیرى و تعیین است. اما معناى اصطلاحى «قدر»، عبارت است از ویژگى
هستى و وجود هر چیز و چگونگى آفرینش آن به عبارت دیگر، اندازه و محدوده
وجودى هر چیز، «قدر» نام دارد.
پس با جمع آیات سه گانه بالا روشن مىشود:
1. قرآن در ماه رمضان نازل شده است.
2. قرآن در شبى مبارك از شبهاى ماه مبارك رمضان نازل شده است.
3. این شب، در قرآن شب قدر نام دارد.
4. ویژگى خاص این شب بر حسب آیات سوره مباركه دخان دو امر است:
الف. نزول قرآن.
ب. هر امر حكیمى در آن شب مبارك جدا مىگردد.
اما سوره مباركه قدر كه به منزله شرح و تفسیر آیات سوره مباركه «دخان» است، شش ویژگى براى شب قدر مىشمارد:
الف. شب نزول قرآن است (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ).
ب. این شب، شبى ناشناخته است و این ناشناختگى به دلیل عظمت آن شب است ( وَ ما أَدْراكَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ).
ج. شب قدر از هزار ماه بهتر است. (لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ).
د.
در این شب مبارك، ملائكه و روح با اجازه پروردگار عالمیان نازل مىشوند
(تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ) و روایات
تصریح دارند كه آنها بر قلب امام هر زمان نازل مىشوند.
ه. این نزول
براى تحقق هر امرى است كه در سوره «دخان» بدان اشاره رفت (مِنْ كُلِّ
أَمْرٍ) و این نزول - كه مساوى با رحمت خاصه الهى بر مومنان شب زندهدار
است - تا طلوع فجر ادامه دارد (سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ).
و.
شب قدر، شب تقدیر و اندازهگیرى است؛ زیرا در این سوره - كه تنها پنج آیه
دارد - سه بار «لیلة القدر» تكرار شده است و این نشانه اهتمام ویژه قرآن به
مسئله اندازهگیرى در آن شب خاص است.
مرحوم كلینى در كافى از امام
باقر علیه السلام نقل مىكند كه آن حضرت در جواب معناى آیه «إِنَّا
أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَكَةٍ» فرمودند: «آرى شب قدر، شبى است كه
همه ساله در ماه رمضان و در دهه آخر آن، تجدید مىشود. شبى كه قرآن جز در
آن شب نازل نشده و آن شبى است كه خداى تعالى دربارهاش فرموده است: «فیها
یفرق كل امر حكیم؛ در آن شب هر، امرى با حكمت، متعین و ممتاز مىگردد.»
آنگاه فرمود: «در شب قدر، هر حادثهاى كه باید در طول آن سال واقع گردد،
تقدیر مىشود؛ خیر و شر، طاعت و معصیت و فرزندى كه قرار است متولد شود یا
اجلى كه قرار است فرارسد یا رزقى كه قرار است برسد و ... .»(15)
پىنوشتها:
1- قاموس قرآن، سید على اكبر قرشى، ج 5، ص 246 و 247 .
2- همان، ص 248.
3- المیزان، سید محمد حسین طباطبایى، ج12 ص 150 و 151.
4- همان، ج 19، ص 101.
5- انسان و سرنوشت، شهید مطهرى، ص 52.
6- المحاسن البرقى، ج1، ص 244.
7- بحار الانوار، ج 5، ص 122.
8- المیزان، ج 19، ص 101 - 103
9- انسان و سرنوشت، ص 53
10- همان، ص 55 و 56
11- اقبال الاعمال، سید بن طاووس، تحقیق و تصحیح جواد قیومى اصفهانى، ج1، ص 312 و 313 و 374 و 375 .
12- الكافى، كلینى، ج 4، ص 157 .
13- المراقبات، ملكى تبریزى، ص، 237 - 252
14- الكافى، ج1، ص 248
15- المیزان فى تفسیر القرآن، ج 20، ص، 382/ بحث روایى ذیل سوره مباركه قدر.
منبع:
ماهنامه پرسمان، 1382، سید سعید لواسانى .