از مهم‌ترین مفاهیم رشته‌ی عکاسی که ارتباط مستقیمی با لنزها دارد، دو مفهوم فشرده‌سازی و اختلاف منظر است.
هنر عکاسی ممکن است گیج‌کننده به‌نظر برسد. شاید همه‌ی افرادی که عکاسی می‌کنند از فناوری و فرمول‌های مربوط به دوربین و لنز سر در نیاورد، به این علت تنها راه‌حل پاسخ به سوال‌های گیچ‌کننده‌ی دنیای عکاسی، خواندن نتایج آزمایش‌هایی است که متخصصان ساخت دوربین و لنز قبلا انجام داده‌اند.
دو موضوع «فشرده‌سازی» (compression) و «اختلاف منظر» (parallax) از گیج‌کننده‌ترین مسائل پاسخ‌داده‌نشده هستند. این دو موضوع برای افراد بسیاری گیج‌کننده است، ولی افرادی هم هستند که با این مولفه‌ها آشنایی کامل دارند و به شما کمک می‌کنند تا با روش‌های آسان‌تری مفهوم واقعی آن‌ها را درک کنید.
در این مقاله قرار است به زبان ساده درباره مفاهیم «فشرده‌سازی» (compression)، «انحراف تصویر» (distortion) و « اختلاف منظر» (parallax) صحبت کنیم که عکاس‌های آماتور و نیمه‌حرفه ای را مخاطب قرار می‌دهد.
ابتدا باید با تعریف این سه مفهوم آشنا شوید:
فشرده‌سازی لنز به این معنی است که وقتی از یک لنز تِله (Tele) استفاده می‌کنید، اشیایی که در پس‌زمینه قرار دارند بزرگتر از حالت عادی به‌نظر می‌رسند. در نتیجه در تصویر ثبت‌شده نسبت به واقعیت، اشیاء عقب تصویر نسبت به اشیایی جلوتر از خود در فاصله نزدیک‌تری به‌نظر می‌رسند. چیزی برعکس اتفاقی که در آینه بغل‌های ماشین می‌افتد و ماشین‌های پشت‌سر در واقعیت به شما نزدیک‌تر از تصویری هستند که مشاهده می‌کنید. برای روشن شدن موضوع از یک مثال استفاده می‌کنیم. فرض کنید عکسی از یک ردیف ستون ثبت شده است که در آن، ردیف ستون به‌سمت دوربین حرکت می‌کند. در این حالت ستون‌ها از حالت عادی که چشم مشاهده می‌کند بزرگتر به‌نظر می‌رسند و فاصله‌ی بین این ستون‌ها کمتر از حالت عادی است. البته این به شرطی است که از لنزهایی« به فاصله‌ی کانونی لنز» بزرگ یا به‌اصطلاح تِله استفاده کنید. در این نوع از لنزها، فشردگی تصویر زیاد و پرسپکتیو کم است و اجزای عکس درشت‌تر نمایان می‌شوند. این لنزها عمق میدان وضوح کمی به تصویر می‌دهند و برای عکاسی حیات وحش، پرتره، ورزشی و مستند بسیار مناسب هستند. در کل می‌توان گفت برای سوژه‌هایی که در فواصل دور قرار دارند بسیار ایده‌آل هستند. چرا که می‌توانید به‌راحتی و با عمق میدان کم روی سوژه موردنظر فوکوس کنید.
اختلاف منظر یا «دیدگشت» به‌معنی جا‌به‌جایی ظاهری موقعیت اشیای قرارگرفته در جلوی تصویر نسبت به موقعیت اشیای عقب تصویر در یک عکس ثبت‌شده است. به مثال عکس ردیفی از ستون‌ها بازگردیم؛ اگر تصویر را به‌طور عرضی حرکت دهید، حرکت اجسام دوردست آهسته‌تر از حرکت اجسام نزدیک‌تر حس می‌شود. این نمونه‌ای از تأثیر اختلاف منظر است. از قاعده‌ی اختلاف منظر برای تعیین فاصله از خورشید نسبت به زمین نیز استفاده می‌کنند.
دو مفهوم فشرده‌سازی و اختلاف منظر کاملا با یکدیگر مرتبط هستند به شکلی که وقتی صحبتی از یکی از آن‌ها به میان می‌آید، حتما درباره مفهوم دوم هم صحبت می‌شود.
پس قبل از اینکه به تعریف مفهوم فشرده‌سازی بپردازیم باید کمی بیشتر درباره مفهوم اختلاف منظر صحبت کنیم. برای آزمایش اختلاف منظر چند عکس از یک مسجد ساخته‌شده روی آب ثبت کرده‌ایم. این مسجد به‌طور مستقیم روی آب قرار ندارد بلکه روی تعداد زیادی ستون که درون آب هستند، ساخته شده است. ابتدا چند عکس از این مسجد گرفته شد که در هر عکس روی نقطه مشخصی از تصویر فوکوس شده است.
برای ثبت این تصاویر از دو لنز متفاوت استفاده شده، یکی لنز Fuji XF 50-140mm و دیگری لنز Fuji XF 10-24mm که با هر لنز شش الی پنج عکس مختلف با فاصله کنونی‌های متفاوت ثبت شده است. علاوه‌بر این عکس‌ها، در نهایت یک عکس کاملا واید و یک عکس با فاصله کانونی طولانی ثبت شده است تا در نهایت بتوان به تطبیق دادن این تصاویر برای شفاف شدن مفهوم واقعی فشرده‌سازی و اختلاف منظر پی برد.
حالا باید این تصاویر را برای پیدا کردن هر نوع اثری از اختلاف منظر با دقت بررسی کرد. فکر می‌کنید نتیجه چه باشد؟
موردی که از بررسی این تصاویر به‌دست می‌آید، این است که اثری از اختلاف منظر در این دو لنز مشاهده نمی‌شود. البته دلیل آن هم مشخص است، چون عکاس در نقطه‌ی ثابتی قرار داشت، درنتیجه فاصله‌ی کانونی نسبت به سوژه هیچ تغییری نکرده است. پس برای دیدن اثر اختلاف منظر، به‌عنوان عکاس باید از لحاظ موقعیتی جا‌به‌جا شوید. اختلاف منظر چیزی فراتر از یک قانون فیزیک نیست و وقتی اتفاق می‌افتد که از لحاظ فیزیکی جا‌به‌جایی صورت بگیرد. پس این حرف که لنزها می‌توانند در صورت ثابت بودن عکاس، اختلاف منظر در عکس ایجاد کنند درست نیست و فقط یک بی‌دقتی در نادیده‌گرفتن حرکت عکاس نسبت به سوژه است.
باز هم باید تاکید کرد تنها حالتی که ممکن است تغییری بین اشیاء در جلوی تصویر با اشیاء در عقب تصویر در حین تعویض لنزها رخ بدهد این است که عکاس، موقعیت مکانی خود را نسبت به سوژه عقب‌تر یا جلوتر ببرد.
عکس‌های زیر همان عکس‌های بالا هستند؛ با این تفاوت که آن‌ها را تا حدی زیادی بزرگتر کرده‌ایم. همچنین تصویر ثبت‌شده با لنز 24 میلی‌متری را دقیقا با نسبتی برابر با تصویر ثبت‌شده با لنز 140 میلی‌متری کراپ کرده‌ایم. حال به‌خوبی متوجه می‌شوید که هیچ اختلاف منظری وجود ندارد، همچنین خبری از فشرده‌سازی نیست. درواقع هیچ تفاوتی بین این دو تصویر وجود ندارد و کاملا یکسان هستند.
برای جمع‌بندی می‌توان این نتیجه را گرفت که لنزها به تنهایی هیچ اثری روی مولفه‌ی اختلاف منظر ندارند و تنها دلیل رخ دادن این پدیده، تغغیر موقعیت عکاس نسبت به سوژه است. حال که بر سر موضوع اختلاف منظر به جمع‌بندی رسیدیم، نوبت به مولفه‌ی فشرده‌سازی لنزها می‌رسد. بسیاری از عکاس‌ها باور دارند که لنزهای تِله نسبت به لنزهای واید، اثر فشرده‌سازی بیشتری دارند؛ ولی در ادامه به شما ثابت می‌شود که موضوع فشرده‌سازی لنزها تا حد زیادی یک باور اشتباه است. البته در اینکه لنزهای تِله نسبت به سایر لنزها، فشرده‌سازی بیشتری ایجاد می‌کنند شکی نیست، اما بیشتر از اینکه خود لنز مهم باشد، شرایط و چگونگی استفاده از لنز تله اهمیت دارد. در نتیجه، میزان بیشتر یا کمتر بودن فشرده‌سازی، بیش از اینکه به نوع لنز بستگی داشته باشد به نحوه‌ی استفاده ما از آن بستگی دارد.
بیشتر عکاس‌ها میزان اثرگذاری فشرده‌سازی را به لنزی که استفاده می‌کنند نسبت می‌دهند، ولی فاصله‌ی فیزیکی عکاس با سوژه بیش از هر چیز روی فشرده‌سازی اثرگذار است. اگر به تصویر بالا دقت کنید، از یک صحنه با دو لنز مختلف و با دو فاصله‌ی کانونی متفاوت عکاسی شده، اما عکاس هیچ جا‌به‌جایی مکانی نداشته است. نتیجه‌ی تطبیق عکس‌ها مشخص است، هیچ اثری از فشرده‌سازی نیست یا اگر بخواهیم علمی‌تر صحبت کنیم میزان فشرده‌سازی هر دو لنز برابر است.
فشرده‌سازی زمانی قابل‌مشاهده می‌شود که عکاس تلاش کند نسبت جایگاه قرارگیری سوژه‌ی اصلی به سایر سوژه‌ها در هر کادر عکس و لنزی که با آن عکس را می‌گیرد، تقریبا برابر باشد. به عکس‌های مجسمه در زیر نگاه کنید. در هر تصویر سعی شده است تا سوژه‌ی اصلی یعنی نیم‌تنه‌ی بالایی مجسمه در موقعیت نسبتا ثابتی در هر کادر قرار داشته باشد. عکاس در هر عکس به سوژه نزدیک‌تر شده است، ولی جایگاه سوژه‌ی اصلی در قاب تصویر تقریبا برابر است، پس می‌توان تاثیر اختلاف منظر و فشرده‌سازی را به‌راحتی مشاهده کرد.
حال به این تصویر نگاه کنید:
متوجه می‌شوید که نتیجه کمی تغییر کرده است. شما اکنون شاهد پدیده‌ای به‌نام «انحراف تصویر لنز» یا lens distortion هستید. در فارسی به این حالت اعوجاج هم گفته می‌شود. با نگاه کردن به این تصویر می‌توان متوجه انحراف تصویر بین نیزه‌ی مجسمه نسبت به صورت آن شد. انحراف تصویر در لنزهای با زاویه واید به مراتب شدیدتر است و هرچه به سوژه نزدیک‌تر شوید، انحراف تصویر اغراق‌شده‌تری را در تصاویر مشاهده خواهید کرد. هنگامی‌که می‌خواهید در تصویر خود، زاویه‌ی دید بسیار بازی داشته باشید می‌توانید از لنز واید استفاده کنید؛ البته باید به این نکته نیز اشاره کرد که لنزهای واید معمولی باعث ایجاد انحراف در تصویر می‌شوند و این انحراف باعث برخی ایرادات در عکس می‌شود. لنزهایی نیز وجود دارد که از انحراف بسیار کمی برخوردار هستند؛ این لنزها برای عکاسی از بناها بسیار مناسبند. لنزهای واید به شما این اجازه را می‌دهند تا از سوژه‌های بسیار ریز و کوچک در فاصله‌ی نزدیک، تصاویر بزرگی تهیه کنید و به‌گونه‌ای القا کنید که گویی این اشیاء بسیار بزرگ هستند. استفاده از لنزهای واید برای عکاسی از سوژه‌های بسیار نزدیک باعث می‌شود تا پس‌زمینه محو شود و تمرکز روی پیش‌زمینه صورت گیرد. در عکاسی از گل‌ها و حتی در اشیاء ریز هم می‌توان از لنزهای واید استفاده کرد و نتیجه‌ی بسیار خوبی گرفت؛ این لنزها باعث اغراق در اندازه‌های تصویر می‌شوند.
در مجموع، با دقت در تصاویر ثبت‌شده‌ی مجسمه می‌توان متوجه شد که با استفاده از لنزهای تِله، هر چه موقعیت عکاس به سوژه‌ی اصلی عکس یعنی مجسمه نزدیک‌تر و مجسمه در جای ثابتی از کادر قرار داشته باشد، اشیای پست سر مجسمه در فاصله‌ی نزدیک‌تری به آن تلقی می‌شوند.
شاید استفاده از عبارت «فشرده‌سازی کانونی» (focal compression) مناسب‌تر از «فشرده‌سازی لنز» باشد. هرچند کلمه‌ی فشرده‌سازی لنز در دنیای عکاسی کاملا جاافتاده است و بعید است که بتوان آن را تغییر داد، پس ما نیز در این مقاله از کلمه فشرده‌سازی لنز استفاده کردیم. درنهایت باید گفت فشرده‌سازی لنز زمانی اتفاق می‌افتد که نسبت فاصله‌ی شما با سوژه‌ی عکس تغییر کند؛ هرچند این قانون در لنزهای واید هم وجود دارد ولی اثر آن در لنزهای تِله به میزانی بسیار بیشتر است.